Geometrik Boyutlandırma ve Toleranslandırma (GD&T)

Bir parçadaki özelliklerin biçimini, yönünü ve konumunu istenildiği gibi üretmek tam anlamıyla mümkün değildir. Bu yüzden hata payı vermek gerekir.
GD&T buna olanak tanıyan 3 boyutlu bir matematiksel sistemdir.

GD&T parçalar üzerinde 3 boyutlu tolerans bölgeleri oluşturmamızı sağlar. Geleneksel boyut toleransından farkı budur. GD&T’de tolerans alanları iki doğru arasında değil 3 boyutlu bir bölgededir.
Bu sayede kusursuz yerine kontrollü kusurlu üretimler yapılır.

GD&T yaparken uluslararası geçerli semboller ve gösterim ifadeleri bulunur.

GD&T’de Referans (Datum)

Bir parçanın GD&T’sini yaparken; dayanak olarak alınan nokta, çizgi veya yüzeylere referans (datum) denir.

Referans Sistemi (Datum System): Parçanın konumlandırılmasını ve diğer özelliklerle ilişkisini belirlemek için belirlenmiş bir referans sistemi kullanılır. Genellikle A, B, C gibi harflerle gösterilir.

Referanslar Hiyerarşisi: Bir parça üretilirken dıştan hiç hareket ettirilmezse düzgün üretime yakın olur.
Bir parçanın uzayda 6 hareket özelliği vardır. Bunlar: x, y, z’de doğrusal ve x, y, z’de dönme hareketi.

GD&T yaparken eklenen referansların (nokta, çizgi veya yüzey olabilir) parça üzerinde hareket kısıtlama konusunda bir hiyerarşisi vardır.
1. çizilen referans, parçaya tam oturan referanstır. Parçanın uzaydaki 3 serbest hareketini yok eder.
Bir kutu düşünün, evin zemini de referans yüzeyimiz olsun. Kutuyu referans yüzeyine bırakalım. Artık kutunun z’de doğrusal, x ve y’de dönme hareketi yapamayacaktır. Sadece 3 hareket edebilir; x ve y’de doğrusal, z’de dönme.

2. çizilen referans parçaya 2/3 oturan referanstır. Parçanın uzaydaki kalan 2 hareketini yok eder. Yerdeki kutuyu solunuzdaki duvara yasladığınızı düşünün. Artık x’de doğrusal ve z’de dönme hareketi yapamayacaktır. Sadece 1 hareket edebilir; y’de doğrusal.

3. çizilen referans parçaya 1/3 oturan referanstır. Parçanın uzaydaki kalan son hareketini de yok eder. Yerdeki kutuyu önünündeki diğer duvara da yasladığınızı düşünün. Artık y’deki doğrusal hareketi de kısıtlandı.

Üç referans ile parça hareketsiz sabitlenmiş oldu. Parça şekline göre referans sayısı 6’ya uzanabilir. Her referansın diğerine göre bir hiyerarşisi vardır.

GD&T Yaparken Kullanılan Semboller

Parçanın GD&T’sini Gösterirken Kullanılan Çerçeveler ve Elemanları

MMC (Maximum Material Condition - Maksimum Malzeme Koşulu)

Bir parçanın üzerinde maksimum miktarda malzeme bulundurduğu durumu ifade eder. MMC, genellikle toleransların belirlendiği parçaların en büyük (veya en küçük) sınır boyutları için kullanılır.



* Sağda bir parçanın üst ve sol görünümü.
* Deliklerin boyut toleransları .255 - .250

* A, B ve C referans düzlemleri bulunuyor.
* A referans düzlemi .005’lik düzlemsel toleransına sahip.

* Sadece A’yı referans alan profil düzlemi toleransı .005
* A’ya paralel olsun isteniyor.

* A, B, C’yi referans alan profil düzlemi toleransı .010

* A, B, C’yi referans alan MMC belirtilen delik konum toleransı .006

Örnekte delik boyut toleransı .255 - .250 verilmiştir. (Boyut Toleransı)
Tolerans çerçevesine baktığımızda delik konum toleransı .006 verilmiştir. (Geometrik Tolerans)
Deliğin konumu .006 çaplı bir silindirik alanda değişebilir demektir.
Toleransın yanında M harfi bulunuyor, bu delik maksimum malzeme koşulunda toleranslandırılacaktır.

MMC'nin teknik resimde işleyişi= Malzeme Azalırsa (yani delik büyürse) <---> Toleransı Artır
Malzeme miktarı azaldıkça, parçaların montaj sırasında birbirine geçmesi kolaylaşır; dolayısıyla daha geniş toleranslarla da işlevsellik sağlanabilir. Geniş toleransın maliyeti azdır.

MMC’ye göre Silindirik Toleransın Değişimi

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)

Parçanın şekliyle ilgili toleranslardır.
Bu toleranslar, yüzeylerin veya eksenlerin doğru bir şekle sahip olup olmadığını kontrol eder.
Bir referans göstermeden oluşturulan toleranslardır.

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)
a. Düzlemsellik Toleransı (Flatness Tolerance)

Düzlemsellik, bir yüzeyin belirli bir düzlem içinde ne kadar düzgün ve düz olduğunu tanımlayan bir şekil toleransıdır. Teknik resimde düzlemsellik, bir yüzeyin tamamının belirlenen tolerans sınırları içinde düz bir yüzey olması gerektiğini ifade eder. Bu tolerans, yüzeyin tüm noktalarının aynı düzlemde veya düzleme çok yakın olmasını sağlamak için kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeye tolerans gösterilecek alan: 0.01 yüksekliğinde bir dikdörtgen prizması olduğu görünüyor.

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)
b. Doğrusallık Toleransı (Straightness Tolerance)

Doğrusallık, bir çizginin veya eksenin belirli bir doğrultuda ne kadar düzgün olduğunu tanımlayan bir geometrik şekil toleransıdır. Teknik resimde doğrusallık toleransı, çizginin belirli bir doğrultuda dümdüz bir hat üzerinde kalmasını sağlamak için kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeydeki çizgiye tolerans gösterilecek alan: 0.01 aralıklı iki doğru parçası arasında kalan yüzey olduğu görünüyor.

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)
b. Doğrusallık Toleransı (Straightness Tolerance)

Tolerans yanında çap işareti bulunuyorsa ekseni tolerans almalıyız.

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)
c. Dairesellik Toleransı (Circularity Tolerance)

Dairesellik, bir yüzeyin veya profilin belirli bir çember şeklinde olup olmadığını ve tüm noktalarının bu ideal çemberden ne kadar sapabileceğini ifade eden bir şekil toleransıdır. Teknik resimde dairesellik toleransı, bir çember üzerindeki tüm noktaların bir merkezden eşit uzaklıkta olup olmadığını kontrol etmek için kullanılır. Bu tolerans, dairesel bir yüzeyin veya profilin düzgün bir şekilde yuvarlak olmasını sağlamak amacıyla belirlenir.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeydeki bir çembere tolerans gösterilecek alan: 0.01 aralıklı iki çember arasında kalan yüzey olduğu görünüyor.

1. Şekil Toleransları (Form Tolerances)
d. Silindiriklik Toleransı (Cylindricity Tolerance)

Silindiriklik toleransı, bir parçanın silindirik yüzeyinin ideal bir silindire ne kadar yakın olduğunu belirten bir şekil toleransıdır. Bu tolerans, yüzeyin her noktada bir silindirin geometrisine uygun olup olmadığını kontrol etmek için kullanılır. Teknik resimlerde silindiriklik toleransı, parçanın tam bir silindirik şekle sahip olması gerektiğini ve izin verilen sapma miktarını gösterir.

Şekilde parçanın üretiminde silindirik yüzeye tolerans gösterilecek alan: 0.01 aralıklı iki silindirin arasındaki alan olduğu görünüyor.

2. Profil Toleransları (Profile Tolerances)

Profil toleransı, bir parçanın yüzey veya kenar profilinin ideal şekle ne kadar yakın olduğunu belirleyen bir geometrik toleranstır.
Bu tolerans, karmaşık şekilli yüzeylerin veya konturların düzgünlüğünü ve hassasiyetini kontrol etmek için kullanılır.
Profil toleransı, parçanın istenen profilini veya eğrisini belirli sınırlar içinde tutarak, tüm yüzey noktalarının belirtilen tolerans dahilinde olmasını sağlar.
Bir referans göstererek veya göstermeden oluşturulan toleranslardır.

2. Profil Toleransları (Profile Tolerances)
a. Bir Çizginin Profil Toleransı (Profile of a line Tolerance)

Bu tolerans, iki boyutlu bir çizginin profiline uygulanır. Çizgi profili, yüzeyin belirli bir kesitinin ideal çizgiden ne kadar sapabileceğini belirtir. Örneğin, karmaşık bir eğri veya kıvrımlı kenarların doğruluğunu kontrol etmek için çizgi profili toleransı uygulanabilir.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeydeki bir çizgiye tolerans gösterilecek alan: 0.01 aralıklı iki çizgi arasında kalan yüzey olduğu görünüyor.

2. Profil Toleransları (Profile Tolerances)
b. Bir Yüzeyin Profil Toleransı (Profile of a surface Tolerance)

Bu tolerans, bir yüzeyin üç boyutlu profilini kontrol eder. Bir yüzeyin her noktası, verilen tolerans sınırları içinde kalmalıdır. Yüzey profili toleransı, parçanın yüzeyinin belirli bir şekil ve düzgünlükte olup olmadığını kontrol etmek için kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde eğik yüzeye tolerans gösterilecek alan: 0.05 yükseklikte iki yüzeyin arasında kalan alan olduğu görünüyor.

3. Yön Toleransları (Orientation Tolerances)

Yön toleransı, bir parçanın yüzeyinin veya ekseninin belirli bir referansa göre doğru bir yönelime sahip olmasını sağlamak için kullanılan bir geometrik toleranstır.
Bu tolerans, parçaların belirli bir doğrultuda, açıda veya eksende hizalanması gereken montajlarda veya birbirleriyle uyum içinde çalışmaları gereken durumlarda kullanılır.
Yön toleransı, parçaların eğrilik, paralellik, diklik veya belirli bir açıya göre yönelimini belirler.
Bir referans gösterilerek oluşturulan toleranslardır.

3. Yön Toleransları (Orientation Tolerances)

a. Paralellik Toleransı (Parallelism Tolerance)

Paralellik toleransı, bir yüzeyin veya eksenin, belirli bir referans yüzeyine veya eksene paralel olmasını sağlamak için kullanılan bir yön toleransıdır. Bu tolerans, iki yüzeyin veya eksenin birbirine belirli bir doğrultuda paralel kalmasını garanti eder.

Şekilde parçanın üretiminde deliğin eksenine tolerans gösterilecek alan: 0.05 çapında bir silindirik alan olduğu görünüyor.

3. Yön Toleransları (Orientation Tolerances)

b. Diklik Toleransı (Perpendicularity Tolerance)

Diklik toleransı, bir yüzeyin veya eksenin, belirli bir referans yüzeye veya eksene tam dik (90°) olmasını sağlamak için kullanılan bir yön toleransıdır. Bu tolerans, yüzeyin veya eksenin dik açıyla hizalanmasını garanti eder ve parçaların birbirine dik montaj edilmesi gereken durumlarda kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeye tolerans gösterilecek alan: 0.05 yüksekliğinde bir dikdörtgen prizması alanı olduğu görünüyor.

3. Yön Toleransları (Orientation Tolerances)

c. Açısal Tolerans (Angularity Tolerance)

Açısal tolerans, bir yüzeyin veya eksenin belirli bir referans yüzeye veya eksene göre belirli bir açıyla hizalanmasını sağlamak için kullanılan bir yön toleransıdır. Bu tolerans, parçanın belirli bir açıdan sapma sınırını belirler ve böylece parçaların doğru açılarda monte edilmesini ve çalışmasını sağlar. Açısal tolerans, iki yüzey veya eksen arasındaki açının doğru olması gerektiği durumlarda kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeye tolerans gösterilecek alan: 0.05 yüksekliğinde açılı bir dikdörtgen prizması alanı olduğu görünüyor.

4. Konum Toleransları (Location Tolerances)

4. Konum Toleransları (Location Tolerances)

a. Bir Elemanın Konum Toleransı (Position Tolerance)

Konum Toleransı, bir parçanın veya bileşenin belirli bir referansa göre doğru konumda olup olmadığını belirleyen geometrik bir tolerans türüdür. Bu tolerans, bir özelliğin (örneğin, bir delik, çıkıntı veya yüzey) belirli bir referans noktasına veya eksenine göre ne kadar uzaklıkta olabileceğini kontrol eder.

Şekilde parçanın üretiminde deliğin merkez eksenine tolerans gösterilecek alan: 0.001 çapında bir silindirik alan olduğu görünüyor.

4. Konum Toleransları (Location Tolerances)

b. Eşmerkezlilik Toleransı (Concentricity Tolerance)

Eşmerkezlilik Toleransı, bir parçanın bir eksen veya referans noktası etrafında düzgün bir şekilde merkezlenmesini sağlamak için kullanılan geometrik bir tolerans türüdür. Bu tolerans, bir yüzeyin veya özelliğin (örneğin, bir dairesel delik veya silindirik yüzey) belirli bir referans eksenine veya noktasına göre ne kadar sapabileceğini belirler.
Eşmerkezlilik toleransı, özellikle dairesel parçaların veya dönen bileşenlerin uyumlu çalışması ve doğru hizalanması için kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde deliğin merkez eksenine tolerans gösterilecek alan: 0.001 çapında bir silindirik alan olduğu görünüyor.

4. Konum Toleransları (Location Tolerances)

c. Simetriklik Toleransı (Symmetry Tolerance)

Simetriklik Toleransı, bir parçanın veya bileşenin belirli bir referans düzlemine veya eksenine göre simetrik olmasını sağlamak için kullanılan geometrik bir tolerans türüdür. Bu tolerans, bir yüzeyin veya özelliğin, belirli bir referans yüzeyine veya eksenine göre simetrik olarak yerleştirilmesi gereken durumlarda kullanılır.
Simetriklik toleransını belirlemek zordur çünkü bir özelliğin medyan noktalarını tespit etmek gerekir. Bu nedenle, simetri yerine daha sık olarak konum ve profil toleransları kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde iki yüzey arasındaki mesafeye tolerans gösterilecek alan: 0.05 kalınlığında bir dikdörtgen prizması alanı olduğu görünüyor.

5. Kaçıklık Toleransları (Runout Tolerances)

Kaçıklık Toleransı (veya Hoffset Toleransı), bir parça üzerindeki iki veya daha fazla özellik arasındaki doğrusal veya açısal mesafenin belirli bir referansa göre ne kadar sapabileceğini tanımlayan geometrik bir tolerans türüdür.
Bu tolerans, parçaların belirli bir düzen ve hizaya sahip olmasını sağlamak için kullanılır.

5. Kaçıklık Toleransları (Runout Tolerances)

a. Dairesel Kaçıklık Toleransı (Circular runout Tolerance)

Dairesel Kaçıklık Toleransı, bir dairesel özelliğin (örneğin, bir delik veya dairesel yüzey) merkezinin belirli bir referans noktasına veya eksenine göre ne kadar sapabileceğini tanımlayan geometrik bir tolerans türüdür. Bu tolerans, dairesel bir özelliğin, belirli bir referansa göre doğru bir şekilde merkezlenip merkezlenmediğini belirlemek için kullanılır.

Şekilde parçanın üretiminde çizginin dairesel sapmasına tolerans gösterilecek alan: 0.02 aralığında iki çember arasındaki yüzey olduğu görünüyor.

5. Kaçıklık Toleransları (Runout Tolerances)

b. Toplam Kaçıklık Toleransı (Total runout Tolerance)

Toplam Kaçıklık Toleransı (ya da Total Runout), bir parçanın veya bileşenin bir eksen etrafında döndüğünde, belirli bir referans yüzeyine göre ne kadar sapabileceğini ölçen geometrik bir tolerans türüdür. Bu tolerans, parçanın tüm yüzeyinin veya özelliklerinin bir referans ekseni etrafındaki doğrusal veya açısal kaymasını belirler ve bu kaymanın toplamını ifade eder.

Şekilde parçanın üretiminde yüzeyin dairesel sapmasına tolerans gösterilecek alan: 0.02 kalınlığında silindirik bir alan olduğu görünüyor.