Boyut Toleransları

Boyutsal toleranslar, bir parçanın belirli ölçüsünün kabul edilebilir üst ve alt sınırlarını belirtir.
Parçanın boyutları üzerindeki sapmaları içerir. Hedeflenen ölçüye anma ölçüsü denir.

Boyut Toleranslarında Kullanılan Kavramlar

Boyut		Ölçü
AÖ	Anma Ölçüsü	İdeal ölçü
Mil		Genellikle bir mekanik sistemde dönen veya sabit duran, silindirik bir parçadır ve genellikle bir deliğe veya yataklara yerleştirilir. Mil, ölçüsel olarak dikkat edilmesi gereken bir bileşendir
Delik		Genellikle bir parçanın içine mil gibi başka bir parçanın yerleştirileceği silindirik boşluğu ifade eder. Delik, mil ile uyumlu bir şekilde tasarlanır ve bu uyumun sağlanabilmesi için deliğin boyutları üzerinde belirli toleranslar uygulanır.
GÖ	Gerçek Ölçü	Bir parçanın üretildikten sonra yapılan ölçüm sonucunda elde edilen fiili (gerçek) boyutudur. Bu ölçü, tasarımda belirtilen (ideal-hedeflenen) anma ölçüsü ile karşılaştırıldığında, üretim sırasında gerçekleşen küçük sapmaları gösterir.
SÖ	Sınır Ölçüsü	Sınır ölçüleri, parçanın tolerans sınırlarını belirler. Parçanın kabul edilebilir en büyük ve en küçük boyutlarıdır.
EBÖ	En Büyük Ölçü	AÖ + ES
EKÖ	En Küçük Ölçü	AÖ - Eİ
S	Sapma	Sınır ölçüsü ile anma ölçüsü (ideal) arasındaki farktır.
GS	Gerçek Sapma	Üretimden çıkmış ürünün ölçüleri ile üretimden önce idealize edilmiş (anma) ölçüler arasındaki farktır.
ES	Üst Sapma	En büyük sınır ölçüsü ile anma ölçüsü arasındaki farktır.
Eİ	Alt Sapma	En küçük sınır ölçüsü ile anma ölçüsü arasındaki farktır.
T	Temel Sapma	Tolerans sınırları arasında kalan mesafedir.
Sıfır Çizgisi		Sıfır çizgisi, bir parçanın ölçülmeye başlandığı referans noktasını gösterir. Ölçüm işlemleri için temel bir referans sağlar.
Boşluk		Birbirine geçirmeden önce mil ve deliğin boyutları arasındaki mesafedir.
T	Tolerans	EBÖ - EKÖ
Tolerans Bölgesi-Alanı		Tolerans sınır ölçüleri arasında kalan alandır.
EBB	En Büyük Boşluk	Delik EBÖ - Mil EBÖ
EKB	En Küçük Boşluk	Delik EKÖ - Mil EBÖ
S	Sıkılık	Mil çapının delik çapından büyük olması durumudur.
EBS	En Büyük Sıkılık	Delik EKÖ - Mil EBÖ
EKS	En Küçük Sıkılık	Delik EBÖ - Mil EKÖ

* ISO: International Organization for Standardization: Uluslararası Standartlar Teşkilatı

ISO Alıştırmaları

Alıştırma : Birbirine takılacak iki parçanın, takılmadan önceki boyutları arasındaki farkların oluşturduğu bağıntıdır.

ISO Alıştırma Sistemleri (ISO Fits System) :
Mekanik parçaların birbirine geçme şeklini düzenleyen bir standarttır.
Bu sistem, mil ve delik gibi iki parçanın, üretim sırasında aralarındaki boşluğun veya sıkışmanın kontrol edilmesini sağlar.
Sistem üç çeşittir:
1. Boşluklu Alıştırma
2. Belirsiz Alıştırma
3. Sıkı Alıştırma

Normal Delik Sisteminde Millerin Durumu (Tercih edilen)

Delik çap ölçüsü sabit, mil ölçüsü değişir.

Normal Mil Sisteminde Deliklerin Durumu

Mil çap ölçüsü sabit, delik ölçüsü değişir.

Makine Yapımında Kullanılan ISO Alıştırmaları

Normal Delik Sistemi Tablo

Normal Delik Sistemi'nde delik ölçüsü sabit kabul edilerek istenilen boşluklu geçmeler için mil çapları küçültülür.
Tabloyu inceleyelim:

Anma Ölçüleri:	Tablodaki bu sütun delik ve millerin çap anma ölçüleridir. mm (milimetre) cinsinden yazılmıştır.
H6-H7-H8-H11:	Tablodaki bu sütunlar bu deliklerin tolerans değerlerini alt ve üst sapma olarak gösterir. Bu sayılar mikron cinsinden yazılmıştır. 1 mikron = 0.01 milimetre Görüldüğü gibi tolerans değerleri anma ölçülerine göre değişmektedir. Tolerans değerlerinin alt sapmaları 0 yazılmıştır. Demekki delikler anma ölçüsünden dar olmayacaktır.
n5-m5-k5...a11:	Tablodaki bu sütunlar bu millerin tolerans değerlerini alt ve üst sapma olarak gösterir. Bu sayılar mikron cinsinden yazılmıştır. 1 mikron = 0.01 milimetre Görüldüğü gibi tolerans değerleri anma ölçülerine göre değişmektedir. Tolerans değerlerinin alt ve üst sapmaları vardır.
Örnek:	2 mm çap ölçülü bir delik ve mil arasında H6/n5 alıştırması kabul edilmiştir. Buna göre tabloda bakacağımız alan aşağıdaki gibidir. delik : 2 mm anma , üst sapması 2 + 0.07 , alt sapması 2 + 0 mil : 2 mm anma , üst sapması 2 + 0.011 , alt sapması 2 + 0.06

Normal Mil Sistemi Tablo

Normal Mil Sistemi'nde mil ölçüsü sabit kabul edilerek istenilen boşluklu geçmeler için delik çapları küçültülür.
Tabloyu inceleyelim:

Sapmaların Gösterilmesi

Toleransı belirtilmemiş boyutlarda tolerans değerleri antete yakın bi yerde aşağıdaki ifadeler gibi açıklanır:
* Genel tolerans ± ...........
* Verilmeyen ölçülerde tolerans ± ..............

Diğer toleranslar TS 1980'e göre aşağıdaki "Serbest Toleranslar" tablosundan alınır.

Tolerans Sembollerinin Gösterilmesi

Tolerans Antedi